ویکتور اوربان، نخست‌وزیر مجارستان، در پی اعلام نتایج انتخابات هلند گفت «نسیم تغییر وزیدن گرفته است»، و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا هم گفت خاویر میلئی «عظمت را دوباره به آرژانتین بازمی‌گرداند».
پیروزی میلئی به عنوان یک راستگرای افراطی تازه‌وارد در آرژانتین، و خیرت ویلدرس ضداسلامگرا در هلند به مذاق خیلی‌ها خوش آمده است.
هر دو نفر برچسب «پوپولیست» خورده‌اند، و سیاستمداران همفکر دارند پیروزی آن‌ها را جشن گرفتند، اما معنی واقعی این عبارت چیست؟
پوپولیسم به چه معناست؟
در علوم سیاسی، به این عقیده که جامعه به دو گروه متضاد تقسیم می‌شود پوپولیسم می‌گویند: «مردم پاک» و «نخبگان فاسد»، همان‌طور که کاس مود، نویسنده کتاب «پوپولیسم: معرفی خیلی کوتاه» می‌گوید.
او می‌گوید استدلال پوپولیسم این است که سیاست باید بیانگر خواست عمومی مردم باشد.
به نظر بنجامین مافیت، نویسنده کتاب «پوپولیسم: مفاهیم اساسی در نظریه سیاسی»، این پدیده شاید به شکل یک ایدئولوژی، سبک سازمانی، شیوه اجرا، گفتمان، یا شکلی که مردم صحبت می‌کنند آشکار شود، اما «همه این مباحث دور دودستگی میان مردم و نخبگان می‌چرخد».
«یک پوپولیست به نام مردم حرف می‌زند و نخبگان را مشکل اساسی جامعه معرفی می‌کند.»
با این که پوپولیست عمدتا با راست افراطی پیوند زده می‌شود، پوپولیسم چپگرا هم وجود دارد و هوگو چاوز، رئیس‌جمهور سابق ونزوئلا، احتمالا بهترین نمونه آن است که در جایی گفته بود: «من یک شخص نیستم – من خود مردم‌ام.»
آقای مود پوپولیسم را یک «ایدئولوژی کم‌مایه» توصیف می‌کند، چرا که تنها بخشی از مسائل سیاسی را مخاطب قرار می‌هد، و هیچ نظری راجع به بهترین نظام اقتصادی یا سیاسی ندارد.
او می‌گوید «موفقترین پوپولیست‌ها پوپولیسم را با یک ایدئولوژی دیگر ترکیب می‌کنند، به اصطلاح ایدئولوژی میزبان که به مسائل اساسی پاسخ می‌دهد.»
«اگر کلی بگوییم، بیشتر پوپولیست‌های راستگرا پوپولیسم را با نوعی از بومی‌گرایی ترکیب می‌کنند و بیشتر پوپولیست‌های چپگرا پوپولیسم را با نوعی از سوسیالیسم.»
خصوصیات یک رهبر پوپولیست چیست؟
جان-ورنر مولر، استاد سیاست در دانشگاه پرینستون، در کتاب «پوپولیسم چیست؟» بر این تاکید می‌کند که ادعای رهبران پوپولیست نمایندگی «خواست جمعی مردم» است.
او می‌گوید «چیزی که پوپولیست‌ها را متفاوت می‌کند این است که ادعا می‌کنند تنها نماینده «مردم واقعی» یا «اکثریت خاموش» اند.»
«در نتیجه، آن‌ها تمامی مدعیان دیگر قدرت را اساسا نامشروع می‌دانند و اصرار دارند که بقیه صرفا «فاسد» یا «کلاه‌بردار» هستند.»
از این حیث، دونالد ترامپ یکی از بهترین نمونه‌های پوپولیست‌های امروزی به شمار می‌رود.
همان‌طور که در لفاظی‌های آقای ترامپ دیده می‌شود، حضور پوپولیست‌ها سلبی و در مخالفت با یک دشمن است – دشمنی که اغلب در یک نظام سیاسی تجسم می‌یابد – و هدفشان «خشکاندن مرداب» یا رسیدن به حساب «نخبگان لیبرال» است.
همچنین پوپولیست‌ها غالبا خود را «مردی قوی» معرفی می‌کنند، و مواضعشان ترکیبی از ضدیت با مهاجران و اقتدارگرایی است. وعده‌هایی که می‌دهند هم عموما غیرعملی است و سیاستمداران سنتی از چنین وعده‌هایی اجتناب می‌کنند.
ترجیح آن‌ها شاید رفراندوم مستقیم، یا فرمان‌ها و دستورات اجرایی ریاستی به عنوان ابزاری «برای جمع کرد کارها» باشد، و نه تکیه بر روش‌های پیچیده‌تر دموکراتیکی که قانون‌گذاران و قاضی‌ها را هم در بر می‌گیرد.
آقای مافیت به چند ویژگی دیگر یک رهبر پوپولیست نوعی اشاره می‌کند.
یکی «آداب بد» یا رفتار به گونه‌ای است که از سیاستمداران انتظار نمی‌رود – تاکتیکی که هم آقای ترامپ از آن بهره برد و هم خاویر میلئی در آرژانتین که برای تاکید بر سیاست بریدن بودجه دولتی با یک اره برقی در تجمع‌ها حاضر می‌شد.
دیگری، به گفته او، «بحرانی جلوه دادن همیشگی وضع» است – و همیشه هم خود را در حالت هجوم به تصویر می‌کشند.
او اشاره می‌کند که «بدبختی قرار است پشت بدبختی بر سر ما آوار شود و فقط هم آن‌ها می‌دانند که چطور مشکلات را حل کنند.»
بهترین نمونه‌های رهبران پوپولیست
از خوان دومینگو پرون، رهبر سابق آرژانتین، معمولا به عنوان کهن‌الگوی پوپولیسم یاد می‌کنند. او در ۱۹۷۴ درگذشت، ولی نامش همچنان سیاست آرژانتین و افتراق اصلی در جامعه آرژانتین را تعریف می‌کند: آیا پرونیست هستی یا ضدپرونیست؟
روز ۱۰ دسامبر، مرد دیگری که بارها پوپولیست توصیف شده است زمام امور آرژانتین را در دست گرفت: خاویر میلئی.
به او به خاطر موهای نامرتبش، اشتیاق سرشارش و رفتار عمدتا عجیبش لقب «ال لوکو» (دیوانه) داده‌اند.
او وعده تغییرات فراگیری داده است، از جمله جایگزین کردن واحد پول ملی، یعنی پزو، با دلار آمریکا، «منهدم کردن» بانک مرکزی و تعطیلی کامل برخی ادارات دولتی.
ایمدت اونر، عضو مرکز مطالعات پوپولیسم اروپایی، می‌گوید «آمریکای لاتین چراغ راه جنبش پوپولیسم است. هوگو چاوز، پوپولیست چپگرا، یک نمونه عالی بود. او پیش از گرفتن قدرت سابقه‌ای در سیاست نداشت، نظام دوحزبی ونزوئلا را عوض کرد و تا زمان مرگ در قدرت ماند.»
اما به گفته آقای مافیت پوپولیسم پدیده‌ای جهانی است و به نظرش ترامپ «نمونه‌ای عالی برای پوپولیسم راستگرا محسوب می‌شود».
او اضافه می‌کند که «امروزه احتمالا موفقترین پوپولیست – حداقل از منظر انتخاباتی و تثبیت قدرت – نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، است.»
به گفته او «سیاست هند تماما دور مودی می‌چرخد. او توانسته است شکاف میان مردم و نخبگان را به شکلی ایجاد کند که معانی مذهبی هم داشته باشد: هندوها به عنوان ‘مردم واقعی’ – همان احساسات بومی‌گرایانه که قبلا اشاره شد.»
شخص دیگری که اغلب به عنوان سیاستمداری پوپولیست معرفی می‌شود رجب طیب اردوغان است، رئیس‌جمهور ترکیه.
آقای مولر در کتاب «ظهور و ظهور پوپولیسم» می‌نویسد «او خود را فردی ضعیف اما دلیر معرفی می‌کند؛ او همیشه بزن‌بهادر محله قاسم‌پاشای استانبول باقی خواهد ماند، کسی که دارد با رشادت خود حاکمیت کمالیست جمهوری ترکیه را به چالش می‌کشد.»
از خیرت ویلدرز در هلند، ویکتور اوربان در مجارستان، مارین لو پن در فرانسه، نیکولاس مادورو در ونزوئلا و بوریس جانسون در بریتانیا هم غالبا به اسم پوپولیست یاد شده است.
اما آقای مود ژائیر بولسونارو، رئیس‌جمهور سابق برزیل، را پوپولیست حساب نمی‌کند، چرا که فقط با بخش چپگرای طبقه حاکم دشمنی داشت و نه بخش راستگرا.
آیا پوپولیسم تهدیدی برای دموکراسی است؟
آقای مود اشاره می‌کند که در تعریفی بسته – حق حاکمیت مردمی و حکومت اکثریت – پوپولیسم دموکراتیک است، چرا که می‌خواهد سیاست بازتابی از «خواست مردم» باشد.
اما اضافه می‌کند که «اساسا با ایده مرکزی لیبرال دموکراسی در تضاد است: تکثرگرایی، این ایده که جامعه از گروه‌های مردمی گوناگونی تشکیل شده است که منافع و ارزش‌های متفاوت اما مشروعی دارند.»
حرف آقای مولر این است که اگر پوپولیست‌ها قدرت کافی داشته باشند، حکومتی خودکامه درست می‌کنند که شامل کسانی که به نظرشان بخشی از «مردم» راستین نیستند نمی‌شود.
آقای مافیت عقیده دارد که همین هدف قرار دادن دیگری است که برای پوپولیسم مقبولیت جهانی ایجاد کرده است، مخصوصا در «زمانه چندبحرانی» که به نظر خیلی‌ها در آن قرار داریم.
او می‌گوید «بحران اقلیمی، حباب‌های مالی پی‌درپی… مهم است که در زمان بحران‌های عظیم بتوانید روی صحنه بپرید و حرف از راه‌حل‌های ساده بزنید، بتوانید دشمن‌تراشی کنید.»
«پوپولیست‌ها معمولا قاضی‌ها، رسانه‌ها، و نهادهای مستقل مشابه را سد راه به کرسی نشستن حرف مردم نشان می‌دهند. از این منظر تهدیدی برای دموکراسی است، اما کاریکاتورسازی از آن به عنوان تنها خطر کار سازنده‌ای نیست. محبوبیتش بین مردم بی‌دلیل نیست.»
«دیگر نمی‌شود ادعا کرد که پوپولیسم بخشی از سیاست رسمی نیست. قرار نیست جایی برود. به نظر خودم، سیاست در قرن بیست و یکم با این پدیده تعریف می‌شود.»
بی‌بی‌سی
