این مجموعه در منطقهای کوهستانی و بسیار زیبا و سرشار از جاذبه ها و پدیده های کم نظیر فرهنگی تاریخی و طبیعی واقع شده است. مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان متشکل از قلعه شهر تخت سلیمان با آثار متعلق به دوره های قبل از اسلام تا عصر پرشکوه اسلامی است. قدیمی ترین بقایای شناسایی شده قبل از اسلام مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان به دوره ی پارینه سنگی و عصر مس و سنگی تا عصر آهن یک، دو، سه و دوره ی تاریخی ساسانی تعلق دارد. هرچند محوطه تحت عنوان تخت سلیمان نامیده می شود ولی در گذشته اسامی مختلفی چون گنزك یا گنجه و گنجک، گزكا، شیز نام داشت. ضمن این که ایلخانان آن را ستوریق و در دوره صفویه به تخت سلیمان معروف گشت. برجسته ترین اثر تاریخی این مجموعه آتشکده آذرگُشْنَسب یکی از سه آتشکده مهم ایران باستان و شاید بزرگ ترین آتشکده دوره مورد بحث است. این آتشکده به پادشاهان و طبقه جنگاوران و سلحشوران تعلق داشت. در دوره های اسلامی مخصوصاً عصر ایلخانی و صفویه این منطقه به عنوان شکارگاه و تابستانگاه حاکمان وقت این دو سلسله مورد استفاده قرار گرفت. شناسایی آثار و معرفی این مجموعه همزمان با مسافرت جهانگردان و مستشرقین غربی در سده 19 میلادی رقم خورد. در پی آن بررسی ها و کاوش های باستانشناسی توسط هئیت های مشترک ایرانی آلمانی و سوئدی، امریکایی و انگلیسی در مجموعه آغاز و تا انقلاب شکوهمند مردم ایران ادامه یافت. بعد از سال 1357 با فعالیت های باستانشناسان ایرانی، این مجموعه منحصربه فرد در سال 1382 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. مهم ترین آثار موجود طبیعی و بقایای معماری مکشوفه از کاوش های باستانشناسی مجموعه جهانی تخت سلیمان موارد ذیل هستند:
دریاچۀ فیروزهفام یا چشمه آرتزین همیشه جوشان یکی از دلایل آبادانی این مجموعه میباشد. دریاچه به شکل یک بیضی نامنظم به طول 120، عرض آن 80 و ژرفای تقریبی آن 112 متر در مرکز مجموعه واقع شده است. دما آب دریاچه در طول سال به صورت ثابت 21 درجه سانتیگراد میباشد. در رابطه با دریاچه افسانه های گوناگونی مطرح است.
حصار محیطیِ مجموعه دایره وار بوده و دارای 38 برج و بارو به طول 1120 متر است. حصار بین 13 تا 18 متر بلندا و حدود 4 متر ضخامت دارد. همچنین دارای دو دروازه ورودی ساسانی در جنوب شرق و شمال و دروازه ایلخانی در جنوب میباشد. جداره اصلی دیوار از لاشه سنگ با ملات گچ و سطح آن با سنگ پاکتراش ساخته شده است.
آتشکده آذرگُشْنَسب نشان اتحاد و یگانگى دین و دولت در زمان ساسانیان به شمار میرفت. پادشاهان ساسانى در ایام سخت به زیارت این مکان شتافته، زر و مال و ملك در آنجا نذر میكردند. وهرام پنجم سنگهاى قیمتى تاجی را به اینجا فرستاد. خسرو اول و دوم نیز نظیر این را عطا نمود. آتشكده كلاً آجری بوده و بخش مركزی این بنا مربع شكل و زمانی دارای سقفی گنبدی بوده است. دور این اتاق مركزی دالانی امتداد پیدا میكند. آتشگاه با رواقهای پیرامون جرزهای چهارطاقی حدود 2121 متر میباشد. آتشکده در شمال و جنوب دارای صحن و ورودی و دروازه بوده است.
معبد آناهیتا در ضلع شرقی چهارطاقی آتشكده واقع شده؛ احتمالاً مكانی برای ستایش ایزدبانوی آب بوده است. شامل یك محیط مربع شكل مركزی به ابعاد 1919 متر است که به واسطه دالانهای پیرامون و چهار اتاق مستطیل شكل در چهار جهت محصور شده است. مصالح آن شامل سنگهای پاکتراش تا شروع پاکار قوسها و آجر با ملات گچ در سقف رواقها است.
ایوان غربی یا ایوان خسرو همانند دیگر آثار دوره ساسانی دارای پلان مربع مستطیل و از نظر طراحی كاملاً شبیه ایوان مدائن ولی با ابعاد و حجمی كوچكتر در مجاورت آتشكده آذرگشنسب ساخته شده است. این ایوان با عرض دهانه حدود 12 متر و درازای 27 متر و با نزدیک به 5/18 متر بلندا قابل مشاهده است. بخش زیرین دیوارهای جانبی ایوان تا بلندای 6 متری با سنگهای پاکتراش احداث شده و از آن به بعد مصالح آن از جنس آجر بوده كه متأسفانه بخش آجری آن به شدت صدمه دیده و بیشتر قسمتهای آن فرو ریخته است؛ چنانكه در حال حاضر ارتفاع دیوار آجری باقی مانده بر روی بافت سنگی از 7 متر تا 5/2 متر است. از ویژگیهای این بنا وجود تخت معروف طاقدیس، در زمان خسرو پرویز در این مکان بود. تختی که شمایل پادشاهان، عالم و موجودات در آن بوده و با سیستم مکانیکی ویژهای ساعت زنگداری در آن تعبیه شده بود. در زمان تجدید بنای كاخ در سده 14 میلادی، حكام مغول بخش های فرو ریخته ایوان را بهوسیله لاشه سنگ و ملات گچ بازسازی و برای آرایش نمای ورودی و داخلی آن از عناصر تزئینی چشمگیر و زیبا همچون طاقنماهای تزئینی، رسمی بندی، مقرنسهای گچی، انواع كاشیهای زرین فام و نقاشیهای روی گچ استفاده میکنند.
بنای تالار شورا در پشت بناهای غربی کنار دریاچه، ویرانه مجزایی از دوره ایلخانی قرار دارد که به سبب طرح اصلی و شکل هندسی از سایر بناها متمایز است. ابعاد این ویرانۀ مربع شکل 5/205/20 متر میباشد. در این اتاق بقایای شالوده چهار ستون کشف گردیده که روی آنها زمانی ستونهایی از سنگ ماسه قرمز قرار داشته است. ساقه ستونها در بخشهایی دارای حجاری بودهاند. بنا تنها یک ورودی به عرض 7/4 در متر در جنوب داشته است. بر اساس کاوشهای باستانشناسی، کاخ منتسب به دوره ایلخانی است. پس از بازسازی و مرمت، موزه مجموعه در این مکان تعریف گردید.
کاخ شکار ایلخان آباقاخان در شرق دریاچه و در حدود سال 1270 میلادی/قرن 11 هـ.ق. بنا شد. این منطقه تفرجگاه و پایتخت تابستانی وی بوده است. در ساختن کاخ شکار تقریبا فقط لاشه سنگ، ساروج و سنگ ماسه قرمز رنگ و سنگهای چهارگوش دوباره مصرف شده ساسانی مورد استفاده قرار گرفته است. جالب توجه است که از طرح اصلی آتشکده برای تاسیسات کاخ بهره جسته شده است.
مسجد در داخل حیاط جنوبی آتشکده و مربوط به اواخر دوره ی ایلخانی است. این بنا دارای تالار ستوندار مربع شکل در جهت تقریبا شمالی-جنوبی بوده و راه دسترسی به آن از طریق درگاهی در ضلع شمال غربی بناست. ابعاد آن حدود 1212 متر میباشد. در مصالح آن علاوه بر لاشه سنگ از آجرهای ساسانی نیز استفاده شده است. ستونهای به کار رفته در مسجد ستونهای سنگ ماسه قرمز رایج ایلخانی است. این مسجد در محلهی صنعتگران شهرک تخت سلیمان واقع شده بود.
عمارت هشت گوش در انتهای ایوان خسرو مربوط به دوران ایلخانی واقع شده است. در این جا ترکیب معماری ساسانی و ایلخانی به چشم میخورد؛ ایلخانان با بازسازی و تعمیر بخشهایی از سازه ساسانی و الحاق دو فضای 8 ضلعی بدان سازهای با کاربری جدید ایجاد کردند. اتاقهای 8 ضلعی در اصل به عنوان اتاقهای مسکونی مورد استفاده بودند. انواع کاشیهای زرینفام و لعابدار و گچبریها از این فضا بهدست آمده است. حمام یافت شده در مجموعه متعلق به اواخر دورهی ایلخانی در جنوب محوطه و در جانب شرقی دروازهی ورودی جنوبی و در داخل حصار بیضوی واقع شده است؛ مصالح آن لاشه سنگ، آجرهای دوران ساسانی و گچ میباشد. گرمخانه، ولرمخانه، سربینه، هشتی ورودی، طاقچههای مخصوص قرار دادن آلات نظافت، انواع کاشیهای لعبدار، کانالهای آبرسانی و سیستم فاضلاب منتهی به چاه در آنجا شناسایی گردیده است. کف آن سنگفرش بوده و سقف آن پوششی از طاق آجری داشته است.
سنگ دیواره جوی، معروف به سنگ اژدها در ضلع جنوب غربی محوطه بیرونی تخت سلیمان و در حدود 150 متری پای دیواره حصار مجموعه با 300 متر طول و حدود 2 متر بلندا وجود دارد كه شکل پرپیچ و خم آن در نظر هر بینندهای را به سوی خود جلب میکند. این جوی سنگی از بقایای رسوبات آب دریاچه، که به منطقه مسکونی در زمان ساسانی هدایت می شده، تشکیل یافته است. تصور عامه مردم محل آن است که اژدها به فرمان سلیمان نبی سنگ شده است؛ همچنان که اهالی محل معتقدند دیوان متمرد و شیاطین را نیز سلیمان نبی در کوه زندان به بند کشیده است.
زندان سلیمان در واقع پدیده کم نظیری از کوهی میان تهی است که در سه کیلومتری غرب مجموعه تخت سلیمان واقع شده است. ارتفاع آن از سطح زمین های مجاور 97 تا 107 متر بوده و بر فراز آن حفرهای به ژرفای حدود 80 متر و قطر تقریبی 65 متر دیده می شود. پیرامون دهانه مخروطی شکل کوه زندان جایگاه معبد مقدسی از هزاره نخست پیش از میلاد وجود دارد كه مورد كاوش باستانشناسی قرار گرفته است. قدمت بازماندههای آثار معماری پیرامون دهانه کوه زندان، با توجه به اشیای تاریخی به دست آمده، از دوره حکومت ماناییهاست که از 830 تا 660 پ م. در منطقه غرب ایران فرمانروایی میکردند. این معبد دارای تراس و اطاقهایی برای سكونت موبدان و زوار بوده است. رونق جایگاه مقدس تنها تا دوران پر آب بودن دریاچه بوده و پس از خشک شدن آن، متروکه شده و تا مدتی پس از این رخداد از برخی بازماندههای معماری آن به عنوان قلعه نگهبانی استفاده می شده است. نکته دیگر این که در كف گودال زندان، چشمه ای با گازهای گوگردی وجود دارد که در حال حاضر به دلیل عمق آوار و لایه های رسوبی قابل رؤیت نیست.
تخت بلقیس یا كوه بلقیس با قله دوقلوی نزدیك به هم و دریاچه فصلی مابین این دو قله، در ارتفاع 3200 متری و در 5/7 كیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان واقع شده و یكی دیگر از آثار تاریخی مهم درون حریم تخت سلیمان می باشد. برفراز بلندترین قسمت این كوه بقایای دژی مربوط به دوره ساسانی و مرتبط با مجموعه آثار تخت سلیمان وجود دارد. در باور عامه، ارتباطی اساطیری بین آثار تخت سلیمان و این دژ وجود دارد. بر فراز قله این کوه بر اثر آب شدن برفها در پایان بهار و اوایل تابستان، علاوه بر سرسبزی و وجود جویبار و گلهای رنگارنگ، دریاچه ای فصلی نیز تشکیل می شود که بر جذابیت آن می افزاید.
